واریکوسل (به انگلیسی:Varicocele) یا واریس بیضه برای اولین بار به عنوان یک مشکل بالینی در قرن شانزدهم میلادی شناخته شد. یک جراح انگلیسی به نام بارفیلد، رابطه‌ی بین ناباروری در مردان و واریکوسل را در اواخر قرن نوزدهم پیشنهاد داد. مدت کوتاهی پس از این پیشنهاد، سایر جراحان ارتباط واریکوسل را با بازگرداندن باروری پس از ترمیم گزارش کردند. از اوایل قرن ۱۹۰۰، گزارشات جراحان دیگر برای توصیف ارتباط واریکوسل با نازایی ادامه یافت. در دهه ۱۹۵۰ میلادی، ایده جراحی اصلاح واریکوسل به عنوان یک روش بالینی در درمان انواع خاصی از ناباروری مردان ارائه شد.
یکی از عوامل اصلی در ناباروری مردان، مشکلی در مجاری و عروق داخلی به نام واریکوسل می‌باشد.
این بیماری باعث بزرگ شدن رگ‌ها درون کیسه بیضه می‌شود. این بیماری مشابه بیماری واریس پا می‌باشد. واریکوسل یکی از معمولترین دلایل کاهش اسپرم و کاهش کیفیت اسپرم است که می‌تواند باعث نازایی و ناباروری مردان شود، با این حال همه انواع واریس بیضه بر روی تولید اسپرم تاثیری ندارند.
این بیماری همچنین می‌تواند باعث کاهش رشد بیضه و در نهایت کوچک شدن بیضه گردد. همچنین با اثر بر اسپرم‌ها باعث کاهش حرکت و تعداد آنها و تغییر شکل ظاهری آنها خواهد شد. واریکوسل به طور مستقیم اثری بر توانایی جنسی یا ایجاد انزال زودرس ندارد.
خون رسانی به بیضه از طریق سه سرخ رگ عروقی مستقل صورت میگیرد و تخلیه خون کثیف از بیضه توسط شبکه سیاهرگی (شبکه ی پمپینیفرم ) انجام می شود که این سیاهرگ ها در ادامه ی مسیر خود به سیاهرگ کلیه در سمت چپ و سیاهرگ اجوف تحتانی در سمت راست تخلیه می شوند. این بیماری به علت گشاد شدن غیر طبیعی شبکه ی سیاهرگی بیضه و سیاهرگ طناب بیضه ایجاد می شود.
سن ابتلا به واریکوسل
این بیماری به ندرت در سن پایین تر از ده سال دیده می شود و بروز این بیماری بین ۱۰ تا ۱۵ سالگی به شدت افزایش می‌یابد که می‌تواند نشان دهنده ارتباط آن با بلوغ فرد باشد. شیوع این بیماری در بزرگسالان برابر با ۸ تا ۱۶ درصد می‌باشد.
اگر چه در اغلب موارد این احتمال که بروز این بیماری در بیضه سمت چپ بیشتر است و این به دلیل یکسان نبودن آناتومی سمت راست و چپ بدن انسان می‌باشد ولی در گزارشات جدیدتر شیوع موارد دو طرفه افزایش یافته و در ۱۵ تا ۵۰ درصد موارد واریکوسل به صورت دو طرفه مشاهده می‌شود. به طور کلی بروز جداگانه ی واریکوسل در سمت راست شایع نبوده و دراین صورت باید به وجود یک توده که بر روی سیاهرگ‌ها فشار می‌آورد و مانع بازگشت خون می‌شود مشکوک شد. همچنین باید گفت همه انواع واریکوسل‌ها نمی‌توانند بر تولید اسپرم تاثیر بگذارند.
چه عواملی موجب پیشرفت واریکوسل ( واریس بیضه) می‌شود؟
طناب اسپرمی وظیفه نگه‌داشتن هر یک از بیضه‌ها را برعهده دارد. این طناب شامل رگ‌ها، سرخرگ‌ها و اعصابی است که از این غده‌ها نگهداری می‌کنند. در سیاهرگ‌های سالم در داخل کیسه بیضه، دریچه‌های یک‌طرفه، خون را از بیضه‌ها به کیسه‌ی بیضه و سپس به قلب بر می‌گردانند. گاهی روند عادی حرکت خون از طریق سیاهرگ‌ها دچار اختلال شده و موجب تورم رگ‌ها می‌شود و رفته رفته واریکوسل پیشرفت می‌کند. تاکنون هیچ عامل مؤثری در بروز این بیماری شناسایی نشده و علت دقیق آن مشخص نیست.
شدت و درجه واریکوسل
تقسیم بندی شدت واریکوسل به هنگام معاینه فیزیکی که بر روی آنها انجام می‌شود، به صورت قراردادی به سه نوع یا سه درجه مختلف تقسیم‌بندی می‌شوند. سه درجه واریکوسل به صورت زیر است:
واریکوسل درجه ۱: فقط در زمان افزایش فشار داخل شکم در هنگام زور زدن قابل لمس است.
واریکوسل درجه ۲ : به راحتی و بدون نیاز به زور زدن قابل لمس است ولی قابل رویت نیست.
واریکوسل درجه ۳: سیاهرگ های متسع و گشاد شده بدون نیاز به زور زدن از ورای پوست کیسه بیضه به راحتی قابل رویت است.
اگر میزان شیوع این بیمار را به طور کلی ۱۵ درصد درنظر بگیریم، ۹% موارد درجه ۱، ۴% موارد درجه ۲ و ۲% آن درجه ۳ است.
علت بروز واریکوسل
به طورکلی علل بروز واریکوسل را به سه دسته ی ژنتیکی، اختلالات داخلی رگ ها وعوامل مربوط به ساختار فیزیکی بدن (Body habitus) تقسیم می کنند. در یک مطالعه ریسک بروز واریکوسل در اقوام درجه یک بیماران مبتلا به این بیماری به خصوص در برادران بیمار را ۴ تا ۸ برابر جمعیت عمومی گزارش کردند.
فقدان دریچه ی سیاهرگی یا نارسایی در عملکرد دریچه ای سیاهرگ های طناب بیضه ی چپ می تواند باعث برگشت خون به شبکه ی سیاهرگی بیضه و در نتیجه اتساع آن شود.
تاثیرات مخرب ناشی از این بیماری بر روی بیضه ها قابل توجه بوده و به اثبات رسیده است. نمونه برداری از بیضه های بیماران مبتلا به این بیماری یک طرفه نشان دهنده ی توقف در بلوغ اسپرم ها و کاهش تولید اسپرم و همچنین کاهش ضخامت و قطر لوله های اسپرم ساز است.
نکته قابل توجه اینجاست که حتی در واریکوسل یک طرفه، تغییرات مخرب در هر دو بیضه دیده می شود البته شدت آن در بیضه ی مبتلا به این بیماری بیشتر است. از دیگر تغییرات مشاهده شده در نمونه برداری بیضه ی این بیماران می توان به اختلال در سلول های تولید کننده ی تستوسترون و سلولهای موثر در اسپرم سازی و همچنین اختلال در مویرگ های بیضه اشاره کرد.
علائم واریکوسل
بیماری واریکوسل معمولا بدون علامت بوده و به طور اتفاقی، حین معاینه مشخص می‌گردد. در معاینه، بزرگی و تورم عروق بیضه، به خصوص در سمت چپ مشهود است و در حالت ایستاده و یا افزایش فشار شکمی تشدید می‌یابد و در حالت خوابیده از بین می‌رود. ممکن است این بیماری هیچ‌گونه علائمی را در فرد ایجاد نکند. اما بروز علائم زیر محتمل است:
- بزرگ‌شدن یا ایجاد توده‌ای در یکی از بیضه‌ها
- تورم در کیسه بیضه
- بزرگ شدن یا در هم پیچیدگی رگ‌ها در کیسه بیضه که باعث می‌شود کیسه بیضه شبیه به کیسه‌ای از کرم‌ها به‌نظر بیاید
- دردهای ناگهانی و مکرر در کیسه بیضه که ممکن است با نشستن، پا شدن و سایر کشش‌های فیزیکی افزایش یافته، در روز شدیدتر شود و زمانی‌که به پشت دراز می‌کشید بهتر شود.
- عدم تقارن بیضه‌ها
- درد بیضه
- ناباروری
شاید این بیماری بدون نشانه باشد
واریکوسل، اغلب علامتی ندارد. به ندرت درد ایجاد می‌کند و ممکن است در طول روز به علت فعالیت‌های جسمی بدتر شود اما با خوابیدن به پشت تخفیف پیدا کند. در طول زمان ممکن است واریکوسل بزرگ‌تر و چشمگیرتر شود. با این حال از آنجا که واریکوسل معمولا علامتی ندارد، اغلب هنگام ارزیابی ناباروری یا معاینه توسط خود فرد یا پزشک متخصص کشف می‌شود.
بهترین توصیه در چنین شرایطی این است آقایانی که در بیضه هایشان احساس درد، تورم یا تغییرفرم می‌کنند باید در اولین فرصت حتما به یک اورولوژیست ( متخصص کلیه و مجاری ادرار ) مراجعه کنند، چرا که برخی از این عارضه‌ها ممکن است به درمان فوری نیاز داشته باشد.
عوارض احتمالی
در مورد عوارض واریکوسل باید گفت این بیماری می‌تواند بر باروری تأثیر مستقیم بگذارد. این بیماری در ۳۵ تا ۴۴ درصد مردان مبتلا به ناباروری اولیه و در ۴۵ تا ۸۱ درصد مردان مبتلا به ناباروری ثانویه وجود دارد.
ناباروری اولیه به حالتی اشاره دارد که تلاش زن و شوهر برای بچه‌دارشدن پس از حداقل یک سال، بی‌نتیجه باقی بماند.
ناباروری ثانویه مربوط به زوج‌هایی است که حداقل یک بار نتیجه گرفته‌اند، اما برای بار دوم نمی‌توانند بچه‌دار بشوند.
اگر شما و همسرتان در بارداری مشکل دارید، با یک متخصص مشورت کنید. جراحی، تنها در صورتی توصیه می‌شود که درد دارید یا قصد بچه‌دارشدن را داشته باشید. برای انتخاب روش درمانی مناسب با پزشک مشورت کنید.
نحوه تشخیص واریکوسل
معمولا پزشک متخصص کلیه و مجاری ادرار، بعد از معاینه‌ی فیزیکی واریکوسل را تشخیص می‌دهد. در حالت درازکش همیشه نمی‌توان واریکوسل را احساس کرد یا دید. بنابراین پزشک در حالت ایستاده و درازکش بیضه‌ها را معاینه می‌کند. ممکن است پزشک بر روی شما سونوگرافی بیضه انجام بدهد. این روش کمک می‌کند تا پزشک وضعیت رگ‌های موجود در بیضه‌تان را معاینه کند و تصویر دقیق‌تری از وضعیت‌تان داشته باشد. هنگامی که بیماری تشخیص داده می‌شود، پزشک با توجه به اندازه‌ی توده‌ی بیضه‌تان، وضعیت‌تان را از ۱ تا ۳ دسته‌بندی می‌کند.
درجه‌ی ۱ خفیف‌تر و درجه‌ی ۳ حادترین است. اندازه‌ی توده الزاما روند کل درمان را مشخص نمی‌کند، زیرا ممکن است شما نیاز به درمان نداشته باشید. ضرورت و روش‌های درمان بر اساس میزان ناراحتی یا ناباروری شماست.
درمان واریکوسل
واریکوسل، با تغییرات بیوشیمیایی خاصی نیز همراه است. کاهش غلظت تستوسترون داخل بیضه و در موارد واریکوسل درجه ی ۳ حتی کاهش غلظت تستوسترون در خون نیز دیده شده است.
از اثرات منفی ثابت شده واریکوسل بر بیضه، کاهش رشد بیضه است که ارتباط معکوس با کیفیت بیضه دارد.
بزرگ تر شدن بیضه پس از عمل جراحی واریکوسل اگرچه نشانه ی موفقیت در درمان محسوب می شود ولی الزاما به معنای بهبود کیفیت اسپرم بیمار نیست.
بیشتر بدانید: توضیحات تکمیلی در مورد درمان واریکوسل (واریس بیضه)
تاثیر واریکوسل بر روی کیفیت اسپرم نیز قابل مشاهده است و شامل تغییراتی مانند کاهش حرکت اسپرم ها، افزایش اسپرم های نابالغ واسپرم های با اشکال غیر طبیعی می باشد.
علل مختلفی برای تغییرات ذکر شده به دنبال این بیماری مطرح شده است از این علل می توان به افزایش فشار سیاهرگی و جریان معکوس مواد سمی از غدد فوق کلیوی به بیضه اشاره کرد.
از منطقی ترین علل می توان به آسیب حرارتی ناشی از این بیماری به بیضه ها اشاره نمود. دمای داخل بیضه به طور طبیعی بین ۳۳ تا ۳۴ درجه ی سانتیگراد بوده و این دما جهت تولید اسپرم طبیعی الزامی است ولی با بروز واریکوسل دمای بیضه ها بالاتر رفته و منجر به بروز اختلال در فرآیند اسپرم سازی بیضه ها می شود.